سلامت

با نگاهی به گزارش‌های جهانی درباره سرعت تخریب محیط زیست و زوال منابع طبیعی طی ٢ تا ٣ دهه گذشته شاید با مقداری بدبینی بتوان گفت برای کاهش قطعی خطرات و آثار منفی تغییرات اقلیم و مخاطرات آب و هوایی تقریبا دیر شده است.

در ایران هم آثار تغییرات اقلیمی و مخاطرات آب و هوایی بیش از دو دهه است که ظاهر شده‌ اما به علت ماهیت تدریجی شکل‌گیری خطر و آثار منفی اینگونه مخاطرات و نیز غلبه رویکردهای تجربه‌گرا و عادت‌محور و غیر آینده‌نگر توجه جامعه ایرانی بیشتر جلب مخاطرات سریع الوقوع و متمرکز مانند زلزله شده و از اهمیت ریسک و خسارات و زیان‌های محتمل مخاطرات اقلیمی و آب و هوایی مانند خشکسالی، گرد و غبار و سیل‌های گسترده غفلت صورت گرفته است.

همچنین ضعف در پیش‌بینی روندها و آثار احتمالی تغییرات اقلیمی و مخاطرات آب و هوایی در گذشته نیز موجب شده تا برنامه‌ریزی توسعه و نظام مدیریت بحران و مخاطرات طبیعی در کشور به‌صورت غیرسازگار با چنین مخاطراتی رشد کند. البته مشاهده وسعت و اندازه خسارات سیل‌های سال‌های قبل موجب بیداری و آگاهی یکباره جامعه ایرانی نسبت به اهمیت و ضرورت برنامه‌ریزی‌های راهبردی و بلندمدت چندبخشی برای کاهش خطرات و آثار منفی مخاطرات اقلیمی و آب و هوایی از بالاترین سطح سیاست‌گذاری ملی تا سطوح علمی، فنی و عملیاتی شده است.

بر اساس آمارهای جهانی حوادث آب و هوایی و اقلیمی در ٢٠ سال گذشته روند افزایشی سریعی داشته و از نظر تعداد وقوع از دیگر حوادث پیشی گرفته است. در همین دوره حوادث ژئوفیزیکی مانند زلزله و زمین لغزش موجب بیشترین تلفات انسانی در ٢٠ سال گذشته شده است در حالی که حوادث آب و هوایی و اقلیمی بیشترین خسارت و زیان های اقتصادی و اجتماعی را وارد کرده است. البته به رغم شواهد غیر قابل انکار آثار تغییر اقلیم و مخاطرات آب و هوایی که نیاز به اثبات ندارد و اجماع جهانی برای مقابله با آن، هنوز در مورد راه‌های عملی انجام آن و مسوولیت بخش‌های مختلف اختلافات جدی وجود دارد. هرچند تقاضای فزاینده برای اقدامات قاطع‌تر برای مبارزه با تغییر اقلیم در حال شکل‌گیری است و جنبش جهانی مبارزه با تغییرات آب و هوایی آن را رهبری می‌کند.

نکته مهمی که در مدیریت ریسک حوادث تدریجی و آب و هوایی بیشتر مشهود است روش و مدل ارزیابی پیامدهای چنین مخاطراتی است. در ارزیابی پیامدهای حوادث نباید فقط به اندازه گیری خسارات فیزیکی و مستقیم (Damage) مانند تخریب ساختمان‌ها بسنده کرد بلکه زیان‌های غیرفیزیکی و بلندمدت (Loss) مانند آسیب‌های روانی-اجتماعی، از بین رفتن ظرفیت‌های تولید و فرصت‌های شغلی و تاثیرات منفی اقتصادی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین برای کاهش موثر خطر و آثار منفی حوادث، به پیش‌بینی متوسط زیان‌های احتمالی حوادث (Average Annual Loss) در آینده نیاز است.

براساس تخمین‌های جهانی، ایران به‌طور سالانه در معرض 5 میلیارد دلار خسارت و زیان احتمالی حوادث است. البته این پیش‌بینی به برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری لازم جهت پیشگیری و کاهش خطرات کمک می‌کند. براساس برآوردهای جهانی هر یک دلار سرمایه‌گذاری در پیشگیری و کاهش خطر حوادث موجب صرفه‌جویی شش‌ونیم دلاری در پاسخگویی به حوادث می‌شود. همچنین براساس برخی تخمین‌ها 5 درصد بودجه سالانه کشور صرف پرداخت خسارات پس از وقوع حوادث می‌شود.

ازاین‌رو یکی از اولویت‌های اقدام برای تقویت زیربنایی و یکپارچه مدیریت ریسک حوادث که در مورد مخاطرات اقلیمی و آب و هوایی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند ارتقای متوازن رابطه سه گانه (علوم – سیاست‌گذاری - اقدام) برای موفقیت برنامه‌های کاهش خطر و مدیریت بحران است. البته در کشورهای در حال توسعه در بخش «علوم» و «اقدام» پیشرفت‌های قابل‌ملاحظه‌ای به‌دست آمده است اما ضعف‌های اساسی در بخش «سیاست‌گذاری» به معنای توافق دسته جمعی و اجماع ملی روی راه‌حل‌های مناسب برای کاهش خطر حوادث و مدیریت بحران وجود دارد.

مصطفی محقق

هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل در مدیریت بلایا در آسیا و اقیانوسیه (APDIM)