بشتابیم به سوی جهان بدون ایدز
تاکنون بیش از 30 سال پر از فرازونشیب، از شروع همهگیری جهانی ایدز را پشت سر گذاشتهایم. بهرغم اینکه حدود 30 سال است به مردم درباره اچآیوی و ایدز هشدار داده میشود، ایدز تا به حال جان میلیونها انسان را گرفته و در سرتاسر جهان هر ساله میلیونها انسان به اچآیوی مبتلا میشوند.
طی 3 دهه گذشته، ایدز باعث مرگها و رنجهای فراوان و ناگفته شده اما در همین سالها روایت دیگری نیز فاش شده که ضمن آن جامعه جهانی با اشتیاق متحد شده تا اقدامی برای نجات زندگی انسانها انجام دهد. این تلاشها موجب تغییرات واقعی در سراسر جهان شده است. در حال حاضر افراد کمتری به عفونت اچآیوی مبتلا میشوند، میلیونها نفر به درمان این بیماری دسترسی پیدا کردهاند، زنان بیشتری قادرند از ابتلای فرزندانشان به ایدز جلوگیری کنند، منع سفر به خیلی از کشورها برای افرادی که با اچآیوی زندگی میکنند برداشته شده و شفقت و شناخت حقوق بشر به آرامی جایگزین انگ میشود.
این حرکت با تعهد و همبستگی به دنیا کمک میکند بر همهگیری اچآیوی/ایدز فائق آید. هرچند همواره با اخباری از پیشرفتهای علمی در زمینه شناخت و پاسخ به همهگیری اچآیوی/ایدز روبرو هستیم اما گسترش ایدز در کشورهای شمال آفریقا و شرق مدیترانه، اروپای شرقی، آسیای میانه و جنوب شرقی، برخلاف سایر نقاط جهان رو به افزایش است و هنوز هم خطر جدی برای بشر محسوب میشود. ابتلا به اچآیوی/ایدز یک معضل اجتماعی در جوامع، بهخصوص در کشورهای با درآمد کم و متوسط، باقی مانده و باعث شده انسان به اهداف توسعهای مهمی مانند کاهش فقر، کاهش مرگومیر کودکان و بهبود سلامت مادران، دستیابی به آموزش ابتدایی برای همه، آن طور که باید، دست نیابد.
یکی از خصوصیات این بیماری این است که هیچ کشوری را اعم از توسعهیافته، در حال توسعه و توسعهنیافته، بینصیب نگذاشته است، هرچند، الگوهای انتقال اچآیوی در گروههای آسیبپذیر، در هر کشور، متفاوت است، شاهد افزایش سریع شیوع اچآیوی بین گروههای پرخطر اجتماعی در بسیاری از کشورها هستیم. آسیا پس از آفریقای زیر صحرا ، دومین کانون عفونت ایدز در جهان است و شرق اروپا و آسیای مرکزی، مناطقی هستند که شیوع اچآیوی در آنها، به طور واضح، در حال افزایش باقی مانده است.
در کشور ما موج اول این بیماری با فراوردههای خونی آلوده وارداتی، آغاز شد. نخستین مورد گزارش و ثبت شده ابتلا به اچآیوی، در سال 1366 و مربوط به یک کودک 6 ساله مبتلا به هموفیلی است که فروردههای خونی آلوده وارداتی دریافت کرده بود. پس از آن موج دوم ایدز از طریق مصرف تزریقی مواد مخدر آغاز شد. ورود ایران به مرحله متمرکز با افزایش شیوع اچآیوی در مصرفکنندگان تزریقی مواد در اوایل دهه 80 رخ داد. اقدامات کاهش آسیب باعث کند شدن شیب رشد همهگیری در این گروه جمعیتی شد.
بررسی نظام ثبت اطلاعات اچآیوی در سالهای اخیر حاکی از تغییرات تدریجی الگوی انتقال بیماری از اعتیاد تزریقی به انتقال از طریق ارتباطات جنسی است و همین بررسی دلالت بر افزایش تدریجی موارد جدید ابتلا در زنان در سالهای اخیر دارد که لزوم توجه بیشتر را در این ارتباط میطلبد.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری و مشارکت تمامی سازمانهای عضو کارگروه کشوری کنترل ایدز برنامههای جامعی را برای افزایش دسترسی به گروههای در معرض آسیب و نیز گروههای دارای رفتارهای پرخطر مرتبط با اچآیوی/ایدز پیش بینی و اجرا کرده است. این اقدامات شامل راهاندازی مراکزی با هدف ارائه خدمات پیشگیرانه، کاهش آسیب، مراقبت و درمان از جمله مراکز گذری، کلینیکهای مثلثی، مراکز مشاوره و آزمایش داوطلبانه و مراکز مشاوره و خدمات کاهش آسیب ویژه زنان آسیبپذیر است. ارائه تمام خدمات در این مراکز داوطلبانه ، محرمانه و کاملا رایگان است.
بنابر چهارمین برنامه استراتژیک کشوری کنترل ایدز سعی بر این است 98درصد افراد مبتلا شناسایی شوند. 90درصد افراد شناسایی شده تحت درمان ضدرتروویروسی قرار گیرند. در 90 درصد افراد تحتدرمان، بارویروسی آنقدر کاهش یابد که غیرقابل اندازهگیری شود.
آخرین آمار مبتلایان به ایدز در کشور/ زنان، ۱۶ درصد مبتلایان
طبق آخرین آمار اعلامی وزارت بهداشت، 36هزار و 39 تن مبتلا به اچآیوی در کشور شناسایی و ثبت شدهاند و تزریق مشترک در مصرفکنندگان مواد، همچنان در صدر علل ابتلا به این بیماری قرار دارد.
آخرین آمارمنتشرشده، ابتلا به این بیماری مزمن در کشور ۳۶ هزار و 39نفر تا پایان خردادماه ۹۶ است؛ آماری که طبق اظهارات مسوولان وزارت بهداشت تنها ۳۰ درصد موارد مبتلا را شامل میشود و ۷۰ درصد آنها شناسایی نشده و از ابتلای خود آگاهی ندارند.
بر اساس نظام جامع مدیریت دادههای الکترونیک اچآیوی کشور، تا پایان خرداد ۱۳۹۶ مجموعا ۳۶ هزار و 39نفر مبتلا به اچآیوی شناسایی، ثبت و گزارش شدهاند که ۸۴ درصد آنها را مردان و ۱۶ درصد را زنان تشکیل میدهند. ۵۲ درصد موارد ثبتشده نیز در گروه سنی ۲۱ تا ۳۵ سال هستند.
بر اساس این نظام گزارشدهی، از کل موارد شناختهشده ۹ هزار و 764نفر فوت ثبت شده و ۱۴هزار و 656نفر نیز وارد مرحله ایدز یا همان اچآیوی پیشرفته شدهاند.
از سال ۱۳۶۵ تاکنون در کشور به ترتیب تزریق با وسایل مشترک در مصرفکنندگان مواد با 8/65 درصد، رابطه جنسی با 6/19 درصد و انتقال از مادر به کودک با 5/1 درصد جزو علل ابتلا به اچآیوی بین تمام موارد بیمار بودهاند. راه انتقال در 4/12 درصد از این گروه نامشخص مانده است. البته راه انتقال 7/0 درصد از این موارد مربوط به خون و فراوردههای خونی در سالهای پیش از اجرای سیاست پالایش صددرصدی خون سالم توسط سازمان انتقال خون بوده است.
الگوی راه انتقال و درصد ابتلای زنان و مردان در سالهای اخیر تغییر کرده، به طوری که از میان تمام موارد شناسایی و گزارش شده در 3 ماه اول سال 1396، ۳۳ درصد موارد ثبت شده را زنان و ۶۷ درصد آنها را مردان تشکیل میدهند. راه احتمالی انتقال در 7/32 درصد موارد، اعتیاد تزریقی، 9/47 درصد، روابط جنسی، 2 درصد از مادر به کودک و در 4/17 درصد راه احتمالی ابتلا بیان نشده است. همچنین هیچ مورد ابتلای جدیدی از طریق خون و فراوردههای خونی ثبت نشده است.
آزمایشهای تشخیصی اچآیوی
همانطور که میدانید فرد مبتلا به اچآیوی ممکن است در ظاهر سالم به نظر بیاید و برای مدت طولانی هیچ علامتی از بیماری یا عفونت نداشته باشد. به همین دلیل میتوان گفت تنها راه تشخیص عفونت اچآیوی، انجام آزمایش خون است. از زمانی که ویروس وارد بدن فرد میشود تا هنگامی که پاسخی قابل تشخیص با آزمایش خون ایجاد شود، دوره «نهفتگی» یا دوره «پنجره» نامیده میشود. از آنجا که به طور معمول تشخیص این بیماری، با شناسایی آنتیبادی علیه ویروس صورت میگیرد، در طول این دوره نتایج آزمایش فرد آلوده به اچآیوی، میتواند منفی شود اما به رغم منفی بودن آزمایش، امکان انتقال ویروس وجود دارد.
در ادامه نگاهی اجمالی به تعدادی از تستهای معمول برای تشخیص اچآیوی انداختهایم. مطالب زیر صرفا برای آشنایی بیشتر خوانندگان با مبحث تستهای تشخیصی اچآیوی است و از آنجایی که تفسیر نتیجه آزمایش بسیار پیچیده و کار تخصصی است، لازم است نتیجه آزمایش؛ چه مثبت باشد و چه منفی، همراه با مشاوره و زیر نظر پزشک به فرد اعلام شود. مشاوره و آزمایش اچآیوی، هم در پیشگیری از ابتلا و هم در مراقبت و درمان موثرتر، اهمیت دارد.
تشخیص عفونت اچآیوی، در بیشتر موارد از راه شناسایی آنتیبادی ویروس صورت میپذیرد. به طور معمول از تستهای آزمایشگاهی که حساسیت بالایی برای شناسایی بیماران دارند، استفاده میشود؛ یعنی تستهایی که بتوانند فرد آلوده را به درستی، به عنوان فرد اچآیوی مثبت شناسایی کنند. به این تستها، «تستهای غربالگری» میگوییم. علاوه بر این، باید از تستی استفاده شود که اختصاصی باشد و بتواند به درستی فرد غیرآلوده را به عنوان فرد اچآیوی منفی متمایز کند. به این تستها، «تستهای تاییدی» گفته میشود.
توصیه میشود تمام افرادی که نتیجه آزمایششان مثبت شده، دوباره و ترجیحا با یک روش دیگر آزمایش بدهند تا نتیجه قطعی را دریافت کنند.
دو روش اصلی برای تشخیص اچآیوی وجود دارد:
۱- تستهای آنتیبادی مانند الایزا، تستهای سریع، وسترن بلات و ریپا
۲- تستهای شناسایی ویروس مانند تست آنتیژن اچآیوی، پیسیآر و کشت ویروس
تستهای آنتیبادی
تستهای آنتیبادی، آنتیبادیهای علیه ویروس اچآیوی را شناسایی میکنند و قادر به کشف مستقیم ویروس نیستند. با ورود ویروس به بدن، سیستم ایمنی فرد با تولید آنتیبادی در مقابل عفونت اچآیوی واکنش نشان میدهد. از وجود این آنتیبادیها برای شناسایی عفونت اچآیوی استفاده میشود. با توجه به اینکه مدتی طول میکشد تا اینگونه تستها، وجود آنتیبادی در خون را شناسایی کنند، نتیجه مثبت بیانگر مواجهه فرد با ویروس در زمان گذشته است. بنابراین تستهای آنتیبادی برای شناسایی موارد ابتلا در مواجهه اخیر محدودیت دارند. الایزا و تستهای سریع، شایعترین تستهای به کار رفته برای غربالگری بیماری هستند.
تستهای سریع در کمتر از ۳۰ دقیقه انجام میشود و بر روی نمونه خون و یا بزاق قابل انجام می باشند. تست سریع به طور عمده در موارد زیر کاربرد دارد:
زنان در معرض خطر اچآیوی که قبلا آزمایش اچآیوی ندادهاند، باید در زمان زایمان یا بلافاصله بعد از زایمان با یک آزمایش سریع غربالگری شوند تا در صورت لزوم، پیشگیری با داروهای ضدرتروویروس برای شیرخوار آغاز شده یا در زمان زایمان برای خانم باردار تجویز شود.
زمانی که بعد از زایمان وضعیت اچآیوی مادر نامشخص باشد و بهخصوص مادر یا پدر رفتارهای پرخطر داشته باشند، آزمایش سریع نوزاد در اولین فرصت بعداز تولد توصیه میشود تا بتوان پیشگیری با داروهای ضدرتروویروسی را برای نوزاد مواجهه یافته شروع کرد.
برای نوزادان بیسرپرست و همچنین نوزادان پرورشگاهی که وضعیت مواجهه اچآیوی در آنها نامشخص است، آزمایش سریع اچآیوی توصیه میشود.
در موارد مواجهه با موارد احتمالا آلوده به اچآیوی، فرد منبع را میتوان با آزمایش سریع بررسی کرد تا نیاز به انجام پیشگیری دارویی مشخص شود.
نتیجه مثبت هر تست سریع، باید پیش از تشخیص نهایی با یک روش تاییدی دیگر مشخص شود.
بر اساس دستورالعمل کشوری، در صورت مثبت شدن تست الایزا، مجدد این تست (ترجیحا با یک کیت آزمایشگاهی دیگر) تکرار میشود و اگر باز هم مثبت بود، تست وسترن بلات انجام میگیرد. مثبت بودن نتیجه این تست، نشانه ابتلای فرد است.
موارد خاص
در صورتی که نتیجه الایزا بار اول مثبت و بار دوم منفی شود، با فاصله 3 ماه مجدد برای فرد آزمایش الایزا انجام میشود و در صورت تکرار نتیجه منفی، فرد اچآیوی منفی در نظر گرفته میشود.
در صورتی که هر 2بار تست الایزا منفی باشد، فرد اچآیوی منفی در نظر گرفته میشود، مگر اینکه فرد طی 6 ماه اخیر رفتار پرخطر از نظر انتقال اچآیوی داشته باشد. در صورتی که بیمار مواجهه اخیر (رفتار پرخطر طی 6 ماه گذشته) داشته باشد و نتیجه آزمایشهای اولیه الایزا منفی باشد، این آزمایش باید 3 ماه بعد تکرار شود. اگر همه این آزمایشها منفی گزارش شدند، میتوان بیمار را اچآیوی منفی در نظر گرفت.
در فردی که عوامل خطر ابتلا به اچآیوی را ندارد ولی نتایج الایزای وی مثبت و وسترن بلات منفی است، نتیجه تست الایزا به احتمال زیاد به صورت کاذب مثبت شده است. چنانچه فرد عوامل خطر ابتلا به اچآیوی را داشته و الایزا وی مثبت و وسترن بلات وی منفی گزارش شده، انجام مجدد تست وسترن بلات در یک ماه بعد توصیه میشود. اگر در این تکرار آزمایش باز هم نتیجه وسترن بلات منفی شد، میتوان فرد را اچآیوی منفی در نظر گرفت.
وسترن بلات آزمایش دقیقتری است، اما به دلیل هزینه بالاتر به عنوان تست تایید در مواردی که دو بار نتیجه آزمایش الایزا مثبت شده است، به کار میرود.
ریپا آزمون تاییدی دیگر است. این تست مشابه وسترن بلات بوده و در مواردی که سطح آنتیبادی بسیار پایین است یا هنگامی که نتایج وسترن بلات غیر مشخص است، به کار میرود.ریپا نیز مانند وسترن بلات، تست پرهزینهای بوده و انجام آن نیاز به زمان و تخصص دارد.
تستهای شناسایی ویروس
برخلاف تستهای آنتیبادی، تستهای ویروسشناسی، عفونت اچآیوی را با شناسایی مستقیم ویروس، تشخیص میدهند. این تستها شامل تست شناسایی آنتیژن ویروس و تستهای مبتنی بر اسیدهای نوکلئیک و کشت ویروس است. این تستها به دلیل پیچیدگی و هزینه بالا، به ندرت مورد استفاده قرار میگیرند.تشخیص قطعی اچآیوی در ایران مانند الگوهای تعریفشده بینالمللی، با دو آزمایش الایزا و یک آزمایش وسترن بلات مثبت تعریف شده است. توجه داشته باشید تنها کارکنان آموزشدیده، مجاز به تفسیر نتایج تست هستند. بنابراین شما میتوانید با مراجعه به مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری در سراسر کشور تحت نظر کارکنان متخصص، آزمایش محرمانه و رایگان به منظور تشخیص اچآیوی را انجام دهید.
همچنین آموزش، مشاوره، خدمات کاهش آسیبهای ناشی از اعتیاد (توزیع سرنگ، سوزن و کاندوم) از دیگر خدماتی است که در این مراکز ارائه میشود. جهت آگاهی و انجام مشاوره و آزمایش محرمانه و رایگان در خصوص ایدز، مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری پاسخگوی شماست. مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری با نام «مرکز مشاوره ایدز» در سامانه 118 در سراسر کشور ثبت شده است. برای آگاهی درمورد اچآیوی/ ایدز و در صورت لزوم انجام آزمایش محرمانه و رایگان اچآیوی/ ایدز تلفن مراکز فوق را از 118 بخواهید. آدرس و تلفن این مراکز از طریق همین سایت در قسمت مربوط به مراکز ارائه خدمات، مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری، آدرس مراکز، نیز قابلدستیابی است.
آمار ایدز در جهان
بر اساس آخرین گزارش برنامه مشترک ملل متحد در زمینه ایدز (UNAIDS) تعداد 7/36 میلیون نفر در دنیا با اچآیوی/ایدز زندگی میکنند که از این میان 1/2 میلیون مورد به تازگی شناسایی شدهاند.
آمار دسترسی به درمان در جهان
بر اساس آخرین گزارش برنامه مشترک ملل متحد در زمینه ایدز (UNAIDS) حدود 46درصد از افرادی که با اچآیوی/ایدز زندگی میکنند دسترسی به درمان داشتهاند و تعداد 2/18 میلیون نفر در سراسر جهان تحت درمان ضدرتروویروسی قرار دارند.
تماس با مرکز تحقیقات ایدز ایران
تهران- انتهای بلوار کشاورز- مجتمع بیمارستانی امام خمینی- پشت ساختمان عفونی(ساختمان 6)- مرکز تحقیقات ایدز ایران. شماره تماس: 66581583-021
ساعات مراجعه
مشاوره تلفنیهاتلاین 8:00 - 16:00
باشگاه یاران مثبت 8:00 - 16:00
آزمایشگاه (پاسخدهی) 8:30 - 12:00
آزمایشگاه (خونگیری) 9:00 - 13:00
مرکز تحقیقات 8:30 - 14:30
باشگاه یاران مثبت تهران
انجمن تنظیم خانواده ایران باشگاه یاران مثبت را ویژه افرادی که با اچآیوی/ایدز زندگی میکنند در سال 1384 با حمایت مجتمع بیمارستانی امامخمینی(ره) تهران و به کمک مرکز تحقیقات ایدز ایران، راهاندازی کرده است. در این باشگاه که با مشارکت افراد مثبت اداره میشود علاوه بر فعالیتهای آموزشی و تفریحی، عموم افرادی که مایل به مشاوره هستند میتوانند از خدمات مشاوره رایگان بهرهمند شوند. مشاوره حضوری و تلفنی همه روزه به جز ایام تعطیل از ساعت 8 تا 16 ارائه میشود. شماره تلفنهای خطوط هاتلاین : 66593030 (021) - 66581517 (021)
آزمایشگاه تخصصی مرکز تحقیقات ایدز ایران
آزمایشگاه تخصصی مرکز تحقیقات ایدز ایران با دو رویکرد خدماتی و پژوهشی بنیان نهاده شده است. خدمات پاراکلینیکی اختصاصی شامل آزمایشهای تشخیصی و تاییدی ابتلا به عفونت اچآیوی و همچنین سنجش تعداد سلولهای CD4، سنجش بارویروسی و پاکسازی اسپرم آلوده به ویروس در افرادی که با اچآیوی/ایدز زندگی میکنند، ارائه میشود. علاوه بر این آزمایشگاه مرکز تحقیقات ایدز ایران با دانشگاههای برتر کشور در تربیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی همکاری دارد.
مرکز مشاوره بیماریهای رفتاری
اگر جویای اطلاعات در زمینه ایدز هستید میتوانید با «مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری» تماس بگیرید. «مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری» در سراسر کشور تحت پوشش دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هستند. فعالیت این مراکز در زمینه ایدز و بیماریهای آمیزشی است. آموزش، مشاوره و آزمایش محرمانه و رایگان به منظور تشخیص اچآیوی، خدمات کاهش آسیبهای ناشی از اعتیاد (توزیع سرنگ، سوزن) و ارائه کاندوم از جمله خدماتی است که در این مراکز ارائه میشود.