کاهش سن سرطان دهان در ایران
معمولا ضایعات بدخیم مخاط دهان در مراحل اولیه دردناک نیستند و همین مساله باعث میشود 6 تا 8 ماه بین بروز ضایعه و مراجعه بیمار به پزشک فاصله بیفتد
سمانه، دختر 15سالهای است که قلیان کشیدن را از 15 سالگی شروع کرده و به گفته خودش، این کار بزرگترین تفریح خانوادگی او بوده است. او هنوز باور نمیکند که به خاطر این تفریح ناسالم به سرطان دهان مبتلا شده. حالا شکاف بزرگی از زیر گردن و بناگوش تا کناره لبش ایجاد شده است. پزشکش به او تاکید کرده که آمار ابتلا به این سرطان در جوانانی که قلیان میکشند، رو به افزایش است. وقتی از او میخواهیم به همسالانش توصیهای بکند، میگوید: «شیوه ناسالم زندگی خود را هر چه زودتر اصلاح کنید و دلیلتراشی نکنید.»
با یک گروه کوهپیمایی راهی یکی از کوههای اطراف تهران شدیم. چند دقیقهای از رسیدن به مقصد نگذشته بود که کولهپشتیها باز و بساط قلیان به پا شد. بیوقفه به قلیان پک میزدند. به جرات میتوان گفت مدت قلیان کشیدنشان از 4-3 ساعت هم گذشت. یکدفعه بین خودشان بحث سیگار بدتر است یا قلیان و تبادل اطلاعات نادرست شروع شد. من هم به نوبه خودم سعی کردم از بیماریهای خطرناک ناشی از سیگار و قلیان بگویم ولی یکی از آنها گفت: «ای بابا! آخرش اینه که بمیریم دیگه! بذار لااقل از این چند روز زندگی لذت ببریم. تازه من منتظرم پسر 14 سالهام زودتر بزرگ شود و با من قلیان بکشد چون اینطوری لذتش بیشتره. پزشکان یک چیزهایی میگویند، نباید زیاد توجه کنیم!» گفتم: «اگر روی تخت بیمارستان افتادید و مجبور شدید برای هزینه درمان خانهتان را بفروشید، چه؟ با جراحیهای مکرر چه میکنید؟ شیمیدرمانی چه؟ حاضرید اینها را هم قبول کنید؟» جوابها نشان میداد که اصلا فکر نمیکردند بیماری مهلکی به نام سرطان یا بیماریهای دیگری که ارتباطشان با تنباکو اثبات شده، ممکن است در کمین آنها باشد. این مقدمه بهانهای بود تا وارد مطلب تاسفباری از سرنوشت دختر جوان 28 سالهای شویم که این روزها با سرطان دهان پیشرفته دست به گریبان است. در صفحه «دهان و دندان» این هفته با دکتر نصرتا... عشقیار، متخصص آسیبشناسی دهان و فک و صورت و استاد دانشکده دانشگاه علومپزشکی تهران در همین رابطه به گفتوگو نشستهایم.
: کدام افراد بیشتر در معرض ابتلا به سرطان حفره دهان هستند؟
سرطانهای حفره دهان نسبتا شایع و علت آن هم متعدد است. به عواملی که باعث سرطان حفره دهان میشوند، اصطلاحا «کارسینوژن» گفته میشود. این عوامل ممکن است داخلی باشند مانند کمبود ویتامین A، سوءتغذیه و بیماریهای ناشی از کمخونی و فقر آهن. گاهی نیز این عوامل خارجی هستند؛ مثل مصرف سیگار، الکل، وجود ویروسها و عفونتهایی مانند ویروس اچآیوی و... . تاثیر ترکیبات سیگار میان این عوامل کاملا اثبات شده و ارتباط مستقیمی با سرطانهای حفره دهان دارند. در حقیقت، بررسیها نشان داده دوسوم یا حدود 80 درصد از بیمارانی که دچار سرطان دهان میشوند، از سیگار یا ترکیبات مشابه مانند قلیان و پیپ استفاده میکنند. گاهی فرد سیگار و قلیان را توام استفاده میکند که خطر را بسیار بالاتر میبرد. داخل تنباکو مواد متعددی وجود دارد که در این میان نیتروزآمین، نیکوتین و هیدورکربنهای پلیسیکلیک مهمترین آنهاست. سرطان مخاط دهان بیماری ژنتیکی نیست ولی کارسینوژنها میتوانند تغییراتی در ژنتیک فرد ایجاد کنند که در آینده به نسلهای بعدی انتقال یابد و احتمال بروز سرطانهای حفره دهان را در آنها بالا ببرد.
: بعضی افراد تنباکو را میجوند. آیا این کار هم خطر بدخیمیهای دهان را بالا میبرد؟
در این افراد نیز احتمال بروز سرطان دهان بالاتر میرود. ضایعات بدخیم دهان بیشتر در نواحیای ایجاد میشوند که فرد عادت به نگه داشتن تنباکو دارد. معمولا این ضایعات در عمق شیار لثه ایجاد میشوند. شکل دیگر استفاده از تنباکو، سیگار کشیدن معکوس است. این افراد سیگار را از طرفی که روشن میشود در دهان قرار میدهند. بیشترین تغییرات مخاط دهان در این افراد در کام اتفاق میافتد. طول مدت استفاده از ترکیبات دخانی و تعداد دفعات استفاده از آنها در بروز سرطان حفره دهان بسیار موثر است.
: ضایعات بدخیم چه شکلی دارند؟
ضایعات به 3 صورت ایجاد میشوند. مهمترین و شایعترین شکل به صورت پلاکها یا صفحات سفید یا سفید و قرمز هستند که شایعترین ناحیه برای این پلاکها کف حفره دهان و کنارههای عقبی زبان است. این ضایعات «پریکانسر» نام دارند و در افراد سیگاری و قلیانی قبل از اینکه بدخیمی ایجاد شود، دیده میشوند. ضایعات پرهکانسر به راحتی درمان میشوند، فقط کافی است زودتر تشخیص داده شوند.
نوع دوم بدخیمی به صورت زخم در حفره دهان است. متاسفانه زخمهای دهانی در مراحل اولیه درد ندارند و اغلب بیماران نیز متوجه نمیشوند و خیلی دیر برای درمان مراجعه میکنند.
شکل سوم ضایعات بدخیم دهانی، بروز توده است که به شکل یک برجستگی در دهان احساس میشود.
: بهطور کلی، ضایعات بدخیم ناشی از تنباکو در کدام مناطق دهان بیشتر ایجاد میشوند؟
کنارههای عقبی و طرفین زبان، شایعترین نقاط هستند بعد از آن کف دهان، لثه یا مخاط کام نرم و در نهایت مکانهایی مانند گونه و کام سخت نواحی نادرتری برای بروز ضایعات هستند.
: هیچکدام از ضایعات بدخیم درد ندارند؟
معمولا ضایعات بدخیم مخاط دهان (برخلاف ضایعهای مانند آفت) در مراحل اولیه دردناک نیستند و همین موضوع باعث میشود بیماران سهلانگاری کنند و چند ماه بعد از تشکیل ضایعه به پزشک مراجعه کنند. اغلب بین 6 تا 8 ماه بین بروز ضایعات و مراجعه بیمار به پزشک فاصله وجود دارد و این زمان واقعا برای نجات حیات بیمار، طلایی است.
: لطفا درباره درمان هم توضیح دهید.
درمان به توسعه سلولهای بدخیم بستگی دارد. در بیمارانی که دیر (مثلا 8 ماه) بعد از ظاهر شدن ضایعه مراجعه میکنند، معمولا سرطان از مکان خود پیشروی و به بافتهای اطراف بهخصوص غدههای لنفاوی گسترش پیدا کرده است. آلودگی غدد لنفاوی و دستاندازی سلولهای بدخیم به اندامهای دوردست درمان را بسیار مشکل و پیچیده میکند و پزشک جراح برای ریشهکن کردن بیماری ناچار است بخشهای مهمی از صورت را دستکاری کند و غدههای لنفاوی آلوده را بردارد. متاسفانه این کار ناهنجاریهای بدی روی ظاهر بیمار ایجاد میکند و اصلاح آن با جراحی پلاستیک هم فوقالعاده هزینهبر است و بازسازی نیز چهره طبیعی و اولیه بیمار را بازنمیگرداند. در مواردی که دستاندازی یا متاستاز وجود دارد، بیمار باید رادیوتراپی یا شیمیدرمانی شود.
: آیا واقعا سن ابتلا به سرطان مخاط دهان پایین آمده است؟
سن بروز این نوع سرطان در همه کشورها حدود 50 تا 60 سالگی است ولی نمونههایی که ما در دانشکده دندانپزشکی با آن مواجه شدهایم، نشان میدهد خطر تغییرات بدخیمی در سنین پایین و در جوانها شیوع بیشتری پیدا کرده و متاسفانه شاهد افزایش تعداد مبتلایان در 20 تا 40 سالگی هستیم. گرچه ارتباط نزدیکی بین افزایش تعداد مبتلایان با سیگار و قلیان وجود دارد ولی به نظر میرسد آلودگی هوا و تغییر در رژیم غذایی جوانان نیز میزان بروز این سرطان را افزایش داده است.
: حرف آخر؟
همه، حتی آنهایی که سیگاری نیستند و ظاهرا مشکلی ندارند، بهتر است دستکم سالی یکبار به دندانپزشک مراجعه کنند تا در صورت بروز ضایعه درمان آغاز شود. بیماران باید بدانند ضایعات خوشخیم باید حدود 7 تا 10 روز بعد از بروز از بین بروند و باقی ماندن آنها در دهان بیشتر از این زمان، مشکوک است و حتما باید بررسی شود. ضایعات بدخیمی که زود تشخیص داده میشوند، تقریبا بهبود صددرصدی دارند ولی در صورت دستاندازی، احتمال بقای 5 ساله بیمار هم پایین است. ما باید عوامل کارسینوژن را به مردم معرفی کنیم تا اصلا دچار سرطان دهان نشوند. لازم به ذکر است تشخیص این سرطان از طریق نمونهبرداری است.
پرنیان پناهی