مشکلات مربوط به پوست سر و موها جزو شکایتهای رایج در مطبهای پزشکان متخصص پوست هستند. در میزگرد زیبایی این شماره هم شکایت رایجی در مورد یکی از مشکلات پوست کف سر و ساقه موها را از زبان مادر دخترخانم نوجوانی میخوانید: «دختر 13سالهای دارم که تارهای موهایش شدیدا شکننده هستند، بهطوری که موها بعد از کمی رشد از وسط ساقه میشکنند و همین مساله باعث میشود موهای دخترم هیچ وقت به اندازهای که دوست دارد، بلند نشوند. از طرف دیگر، پوست بدن و کف سر دخترم شدیدا خشک است و او مدام با مشکل خارش کف سر مواجه است. البته چند سال پیش دخترم در مدرسه مبتلا به شپش سر شده بود که در همان سال کاملا درمان شد اما اکنون مدام دلهره دارم که آیا خارش کف سر او ناشی از شپش است یا خشکی کف سر. مشکل دیگر این است که با وجود رعایت شدید بهداشت از جانب دخترم و شستن مداوم موهایش، در بسیاری از موارد حتی چند ساعت بعد از استحمام، کف سر او بوی نامطلوبی میدهد. همه این مسائل باعث کاهش اعتمادبهنفس او شده است. من همیشه برای حفظ سلامت و بهداشت موهای دخترم، آنها را بعد از استحمام با انواع سرمها و روغنهای مو ماساژ میدهم اما باز هم مشکل خشکی مو و خارش کف سرش حل نمیشود. میخواستم بدانم که چطور میتوانم این مشکلات فرزندم را حل کنم.» در ادامه در گفتوگو با متخصصان «سلامت» به بررسی دلیل و درمان این مشکلات میپردازیم.
ندا احمدلو
با شروع مدارس مراقب انتقال شپش سر باشید
یکی از نگرانیهایی که معمولا با شروع فصل مدرسه، والدین یا مربیان بهداشت مدارس را درگیر میکند، احتمال انتقال شپش سر میان دانشآموزان، خصوصا دانشآموزان مقاطع پایینتر است. شپش، حشره بسیار ریزی است که در پوست سر زندگی میکند و برای تغذیه خودش، خون موجود در رگهای پوست سر را میمکد. همین فرایند مکیدن خون از پوست سر است که باعث میشود افرادی که سرشان شپش دارد، دچار خارش شوند. هرچند محدوده سنی خاصی برای ابتلا به شپش سر مطرح نیست، شپش مو معمولا میان کودکان، دانشآموزان پیشدبستانی و دانشآموزان سالهای اول دبستان شایعتر است. بهتر است والدین عزیز بدانند ابتلا به شپش سر، ربط چندانی به منطقه زندگی، سطح درآمد خانوادهها و رعایت بهداشت شدید ندارد. از طرف دیگر، باید این نکته هم ذکر شود که هرچند شپش قابلانتقال است، این حشره ناقل هیچ نوع بیماریای، خصوصا بیماریهای عفونی نیست و از این نظر نباید نگرانی خاصی وجود داشته باشد.
اگر برخی والدین به وجود شپش در سر فرزندشان شک کردند، میتوانند با روشی ساده متوجه شوند آیا این حشره به موهای فرزند آنها نفوذ کرده یا نه. به این منظور، شما باید فرزندتان را زیر نور کاملی بنشانید و بالای سر او نوری مانند چراغ قوه بگیرید. سپس موهای او را از فرق سر بهصورت ردیفردیف باز کنید و با کمک چشم یا ذرهبین ببینید که آیا سفیدیهای ریزی به کف سر و ریشه موهای او چسبیده یا نه. این سفیدیهای احتمالی میتوانند تخم شپش یا همان «رِشک» باشند. معمولا شپشها حشرات فرزی هستند و در صورت مواجهه با نور سریع فرار میکنند و لابلای موها پنهان میشوند اما اگر شما بتوانید تخم آنها یا همان رِشک را زیر نور مستقیم پیدا کنید و تشخیص دهید، متوجه میشوید آیا فرزندتان مبتلا به شپش سر شده یا نه.
شاید حالا این سوال برایتان پیش بیاید که چطور باید مطمئن شوید دانههای چسبیده به پوست سر یا ریشه موها، تخم شپش هستند یا نه. بهتر است بدانید اگر لابلای موها یا کف سر فرزندتان مقداری شوره، پوستهریزی پوست کف سر یا باقیمانده اسپریها و حالتدهندههای مو وجود داشته باشد، تمامی این موارد بهراحتی و با تکان دادن موها یا پوست کف سر جدا میشوند و میریزند اما تخم شپش شدیدا به کف سر یا نزدیکی ریشه موها میچسبد و بهراحتی نمیتوانید مثل شوره آن را از موها یا کف سر جدا کنید بنابراین میتوان با این نشانه، تفاوت تخم شپش یا شوره را در موی کودکان تشخیص داد. از طرف دیگر، بهتر است بدانید معمولا میتوان شپش و تخم شپش را در بخشهای حاشیهای مو مانند پشت گوش، پس گردن یا شقیقهها مشاهده کرد. از اینرو، هنگام بررسی موها و پوست کف سر فرزندتان به این نواحی با دقت بیشتری نگاه کنید. البته معمولا اگر هنگام شانه کردن موها پارچهای زیرشان پهن کنید، در صورت وجود شپش در لابلای موها، امکان بیرون ریختن آنها از مو و مشاهده این حشرات هم در مواردی امکانپذیر خواهد بود. به هر ترتیب، ابتلا به شپش یا وجود تخم آن میان موها یا روی کف سر، چیزی نیست که نتوان بهراحتی آن را تشخیص داد.
راههای پیشگیری از شپش سر در کودکان
وقتی که بحث ابتلا به هر بیماریای پیش میآید، اولین سوالی که شاید به ذهن هر فردی برسد، این است که آیا راهی برای پیشگیری از ابتلا به آن بیماری وجود دارد؟ پاسخ در مورد شپش سر، مثبت است. به عبارت سادهتر، شما میتوانید از طریق آگاهیبخشی به فرزندتان یا حتی رعایت برخی نکات از جانب خودتان (بهعنوان بزرگسال) و سایر اعضای خانواده، تا حد قابلقبولی جلوی ابتلا به شپش سر را بگیرید. بهتر است همه افراد بدانند شپش حشره پروازی نیست؛ یعنی نه پرواز میکند، نه میپرد و نه میجهد. تنها راه انتقال شپش، خزیدن از مو به وسایل یا موی فردی دیگر است. با این حساب، شما باید به فرزندتان بیاموزید که در مدرسه، باشگاههای ورزشی، کلاسهای هنری، زمین بازی و... هرگز سر و موهای خود را به سر و موهای همکلاسیها، همبازیها یا دوستانش نچسباند یا نمالد. ضمن اینکه کودکان باید آموزش ببینند که برای پیشگیری از احتمال انتقال شپش از فردی به فرد دیگر، هرگز از مقنعه، روسری، کلاه، شانه یا هدبند ورزشی فرد دیگری استفاده نکنند یا این وسایل شخصی را به دوستانشان قرض ندهند. بهعلاوه، فرزندان ما باید آموزش ببینند که هر وسیلهای که با پوست و موی آنها در ارتباط است، باید بهصورت فردی استفاده شود و در صورت لزوم به درآوردن آنها (مقنعه یا کلاه)، باید بهصورت تاشده در کیف شخصی نگهداری شوند بنابراین، کودکان ما باید بیاموزند مقنعه، روسری، کلاه یا هدبند را روی یک چوبلباسی مشترک یا داخل جامیزی مشترک رها نکنند و حتما وسایل شخصیشان را در طول ساعات مدرسه، ورزش یا بازی در کیف شخصی خود قرار دهند.
راههای درمان شپش سر
معمولا توصیه میشود در تمامی موارد ابتلا به شپش سر، حتما فرد مبتلا و تمامی اعضای خانواده بهصورت همزمان تحت بررسی و درمان قرار بگیرند. اگر کودکی مبتلا به شپش سر باشد، باید تا زمان بهبود از حضور در مدرسه خودداری کند تا احتمال انتقال شپش به سایر دانشآموزان را از بین ببرد. معمولا توصیه میشود در صورت ابتلا به شپش سر، موها را در حمام مرطوب کنید و با شانههای مخصوص دانهریز که در داروخانهها وجود دارند، موها را دستهبندی کنید و از بالا به پایین شانه بزنید. بهتر است قبل از این کار، موها را به مقداری نرمکننده آغشته کنید تا شپشها یا تخم شپشهای احتمالی راحتتر از روی موها و کف سر لیز بخورند و پایین بیایند. بعد از هر بار شانه کردن قسمتی از موها باید شانه را با آب داغ یا دستمال آغشته به آب داغ تمیز کنید و مجدد شانه زدن را ادامه دهید. توصیه میشود هر قسمت مو که قبلا تقسیم شده، حداقل 2 بار شانه زده شود. توصیه کلی به افراد مبتلا به شپش سر، این است که دستکم 4 بار در هفته، موهایشان را با این روش در حمام شانه کنند و تا جایی که میتوانند، شپشها و تخم شپشها را از بین ببرند.
توصیه دیگر این است که تمامی سطح کف سر و موها را به سس مایونز آغشته کنید و یک کلاه پلاستیکی مانند کلاه رنگ روی سر بکشید. اجازه دهید سس مایونز چند ساعت روی موها باقی بماند و سپس به حمام بروید و موها را با روشی که در بالا اشاره شد، شانه کنید. شما میتوانید این کار را بهجای سس مایونز با وازلین یا روغن زیتون هم انجام دهید. ذکر این نکته ضروری است که ممکن است پزشک برای شما، کودکتان یا اعضای خانواده، استفاده از لوسیونها یا شامپوهای ضدشپش مانند پرمترین را تجویز کند. میزان و نوع استفاده از این شامپو به نظر پزشک شما بستگی دارد.
در مورد درمان شپش سر باید به این نکته هم توجه داشته باشید که در طول دوره درمان یا پس از آن، پاکسازی لوازمی مانند روسری، مقنعه، شانه، بُرس، روبالشی، ملحفه و رختخواب افراد مبتلا هم ضرورت دارد. به این صورت که چنین وسایلی که ارتباط مستقیمی با سر و موها دارند، باید با آب جوش کاملا جوشانده و شسته شوند. سایر وسایل منزل میتوانند با بخارشوی شسته و با باد داغ سشوار یا حرارت داغ اتو خشک شوند. پاکسازی فرشها، مبلها یا موکتها با جاروبرقی کشیدن هم کاملا ضروری است. اگر شستن برخی وسایل ممکن نبود، باید آنها را در نایلون بپیچید و در نایلون را کاملا ببندید. وجود نداشتن اکسیژن میتواند باعث کشته شدن شپشها و از بین رفتن تخم آنها شود. درنهایت اینکه بعد از درمان کامل شپش سر در تمامی اعضای خانواده، همه اعضا باید بعد از 2هفته دوباره مورد بررسی قرار بگیرند زیرا اگر تخم شپشی باقی مانده باشد، این تخم میتواند بعد از یک هفته تا 10 روز به شپش تبدیل شود. در موارد ابتلا به شپش سر، کوتاه کردن موها میتواند راه مناسبی برای کنترل و از بین بردن سریعتر آنها باشد.
دکتر بهروز باریکبین/ عضو هیاتعلمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
دلیل خارش و بو گرفتن پوست کف سر چیست؟
یکی از مشکلاتی که این دخترخانم با آن مواجه هستند، خارش پوست کف سر است. اگر مادر این دخترخانم مطمئن هستند که بحث شپش سر برای فرزندش مطرح نیست، باید بدانند دلایل دیگری مانند خشکی پوست سر هم میتواند باعث بروز خارش شود. معمولا خشکی پوست سر و خارش ناشی از آن با استفاده از شویندههای قوی مو و شستن مو بهصورت بیش از اندازه تشدید میشود و حتی میتواند علاوه بر خارش، مشکلات دیگری مانند پوستهریزی کف سر را هم به دنبال داشته باشد. در این صورت، توصیه میشود علاوه بر مراجعه به پزشک برای پی بردن به دلیل خارش، از شویندههای ملایمتری مانند شامپو بچه، آن هم به دفعات کم استفاده شود. ضمن اینکه برای کاهش خشکی و خارش پوست کف سر، باید دفعات شستن موها کاملا کنترلشده باشد. به نظر میرسد بوی کف سر باعث شده این دخترخانم بیش از اندازه موهایش را با شویندههای قوی بشوید و دچار خشکی پوست و مو شود.
در مورد بو دادن کف سر و موها بهتر است بدانید نوعی میکروب یا قارچ بعد از سن بلوغ در ناحیه عرق برخی افراد زندگی و رشد میکند. این میکروب در نواحی عرقی مانند پوست سر، زیربغل و کشاله ران لانهگزینی میکند و از طریق تجزیه عرق باعث بدبو شدن پوست این قسمتها میشود. در این صورت، افرادی مانند این دخترخانم باید با مراجعه به پزشک، آنتیبیوتیکهای خاصی را بهصورت دورهای مصرف کنند و با استفاده از شامپوهای ضدقارچ دورهای مشکلشان را از بین ببرند. نکته قابلتوجه دیگر، این است که این مادر اعلام کردهاند به دلیل خشکی پوست و موی فرزندشان، از محصولاتی مانند سرم یا روغنهای مو بهصورت فراوان استفاده میکنند. تماس ترکیبات موجود در این محصولات با پوست کف سر هم میتواند بهخودیخود باعث تشدید بوی نامطبوع کف سر شود. از اینرو، بهتر است در مورد استفاده از چنین محصولاتی، فقط آنها را به نوک ساقه موها بزنید و از پخش کردن محصول روی تمام کف سر خودداری کنید.
دکتر امیرهوشنگ احسانی/ عضو هیاتعلمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
شستشوی بیش از حد موها با شویندههای قوی باعث خشکی و شکنندگی آنها میشود
: آقای دکتر! چه دلایلی باعث شکنندگی ساقه موها میشود؟
برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید بدانید تارهای مو و ناخنها جزو ضمائم پوستی هستند؛ یعنی ترکیب شیمیایی آنها با تفاوتهای محدودی شبیه ترکیب شیمیایی لایه خارجی پوست یا لایه شاخی پوست است. با این حساب، تعجبی ندارد که موهای این دخترخانم هم مانند پوستشان، ذات خشکی داشته باشد. در مورد این مساله باید این نکته را هم بدانید که هم موها و هم ناخنها، بافت مردهای هستند که وقتی از سطح پوست بیرون میآیند، میتوانند به پیروی از شرایط محیطی یا ساختار ژنتیکی دچار تغییرات شوند.
: پس به نظر شما اصلیترین دلیل شکنندگی ساقه موها، عامل ژنتیکی است؟
زمانی که ما با موهایی مواجه میشویم که مانند موهای این دخترخانم حالت شکنندهای دارند، دو موضوع مختلف را مورد بررسی قرار میدهیم. موضوع اول به مشکلات ژنتیکی و موضوع دوم به مشکلات اکتسابی مربوط میشود. در بحث مربوط به ژنتیک باید بدانید برخی بیماریهای ژنتیکی میتوانند باعث ایجاد نواقصی در ساقه موها شوند. در صورت ابتلا به این بیماریها دیده میشود فرد از بدو تولد نمیتواند موهای بلندی داشته باشد زیرا معمولا تارهای موی او همزمان با بلند شدن، از میانههای مو در ساقه میشکنند و میریزند. تشخیص نوع بیماریهایی که منجر به شکسته شدن ساقه موها میشوند، برعهده پزشک متخصص پوست است تا پزشک بتواند با کمک ذرهبین یا میکروسکوپ به بررسی موها بپردازد، بیماری را تشخیص دهد و بهترین راه درمان را ارائه کند. از این موضوع که بگذریم، گاهی برخی مداخلههای محیطی هم میتوانند باعث ایجاد اختلالهای اکتسابی ساقه مو شوند و ریزش موها را به دنبال داشته باشند.
: کمی بیشتر درباره این اختلالهای اکتسابی برای ما میگویید؟
برای اینکه دید روشنی نسبت به این موضوع داشته باشید، باید بدانید تارهای موی ما برای داشتن طراوت و لطافت به میزان طبیعی و حداقلی از رطوبت نیاز دارند. زمانی که رطوبت موها کاهش پیدا کند و از حد طبیعیاش کمتر شود، تارهای مو هم خشک و شکننده خواهند شد؛ درست مانند اتفاقی که در صورت کاهش رطوبت پوست صورت یا پوست لب میافتد و ترک یا پوستهریزی را به دنبال میآورد. بهطور طبیعی، یک لایه چربی در سطح پوست کف سر وجود دارد که دور موها میپیچد تا بتواند رطوبت ذاتیشان را حفظ کند و جلوی خشکی و شکنندگی آنها را بگیرد. این درحالی است که عوامل متعددی باعث کاهش چربی و رطوبت موها میشوند و نتیجهای جز شکستن ساقه مو از وسط به دنبال نمیآورند.
: از میان مهمترین عوامل اکتسابی که میتوانند باعث کاهش چربی و رطوبت تارهای مو و ایجاد خشکی و شکنندگی در آنها شوند، به چه مواردی میتوان اشاره کرد؟
مهمترین عواملی که شکنندگی اکتسابی ساقه موها را به دنبال دارند، شامل شستن موها با شویندههای قوی که قدرت پاککنندگی بالایی دارند، شستن بیش از حد موها، شستن موها با آب خیلی گرم یا آب داغ که شدیدا چربی و رطوبت پوست را از بین میبرد، استفاده مداوم از وسایل برقی خشککننده یا حالتدهنده مو مانند سشوار یا اتوی مو، کراتینه کردن مو که ابتدا به صافی مو کمک میکند ولی درنهایت موها را شدیدا خشک و شکننده خواهد کرد و دکلره کردن مداوم موها است. شاید این دخترخانم بهدلیل مشکل بو گرفتن پوست کف سرشان، موهای خود را بیش از حد با شویندههای قوی میشویند و به همین دلیل باعث خشک شدن و شکستن ساقه موها میشوند.
: آیا خشک بودن موها و شکنندگی آنها درمانی هم دارد؟
خوشبختانه بله، اگر فرد بیمار به پزشک مراجعه کند، پزشک معالج میتواند با بررسیهای لازمی که روی موها انجام میدهد، متوجه شود عامل اصلی خشکی و شکنندگی موها چیست. سپس داروهای ترکیبی مناسبی برای برطرف کردن این نقص تجویز میکند که در بسیاری از موارد استفاده از آنها رضایتبخش خواهد بود.
: برای افرادی که از خشکی و شکنندگی موها رنج میبرند، چه توصیهای دارید؟
به همه افرادی که دچار خشکی شدید موهای سر و شکنندگی ساقه موها هستند، توصیه میکنیم بهجای طی کردن راههای مختلف و درمانهای خانگی یا سرخود، در همان ابتدای بروز مشکل به پزشک مراجعه کنند تا هرچه سریعتر مشکلشان کنترل و درمان شود. در این صورت، مشکلات ثانویه مانند کاهش اعتمادبهنفس که این دخترخانم با آن مواجه شدهاند هم پیش نخواهد آمد.
دکتر مجتبی امیری/ عضو هیاتعلمی دانشگاه