«نمک» نخستین ماده معدنی خوراکی بشر است که کاربرد آن در نگهداری مواد غذایی از قرنها پیش متداول بوده است. این ماده معدنی یکی از املاح مورد نیاز متابولیسم، انتقال پیامهای عصبی و عملکرد درست اندامهای مختلف و مغز است. نمک چنان جایگاه ویژهای در فرهنگ غذایی دارد که میتوان گفت طعم بهترین غذاها بدون افزودن نمک خوشایند نیست. دردسر زمانی است که در مصرف این ماده زیادهروی شود و ذائقه به مصرف غذاهای شور تمایل پیدا کند، در این مواقع باید منتظر پیامدهای مختلف این مساله بر سلامت بود. آنچه در این پرونده پیش روی شماست، به مناسبت هفته جهانی آگاهی درباره نمک 18-12 مارس (28-21 اسفند) به تاثیرات افراط در مصرف «نمک» از دیدگاه متخصصان میپردازد که شاید بتواند تلنگری در کاهش مصرف آن در رژیم غذایی روزمره باشد.
صدرا بنکدار
«نمک»؛ جدیترین عامل «پرفشاری خون»
«پرفشاری خون» به عنوان یک بیماری موذی شناخته میشود و «نمک» یکی از مهمترین عوامل زمینهساز افزایش فشارخون و به تبع آن، افزایش زمینه خطر بروز سکتههای قلبی و مغزی است. ممکن است فرد سالها بدون هیچ علامت هشداردهندهای مبتلا به فشارخون بالا باشد و با بروز مشکلات جدی مانند گرفتگی عروق، نارسایی قلب یا سکته مغزی متوجه وضعیت خود شود. البته در بعضی افراد افزایش فشارخون میتواند با سردرد همراه باشد اما این قاعده کلی نیست و نمیتوان به صرف عدم احساس سردرد، نسبت به بیماری بیتوجه بود. از همین رو، همواره توصیه میشود فشارخون به طور دورهای و منظم کنترل شود.
افرادی که از کودکی عادت به خوردن مصرف غذاهای پرنمک دارند، نسبت به افراد دیگر با احتمال بالاتر ابتلا به پرفشاری خون در آینده روبرو هستند. همچنین توجه نکردن به کاهش مصرف نمک در مبتلایان به پرفشاری خون حتی بهرغم مصرف دارو، اختلال در کنترل فشارخون ایجاد میکند و بیماری تشدید میشود.
تاثیر نمک در کنترل فشارخون بالا چنان است که اگر فردی با مصرف یک یا دو دارو وضعیت مطلوبی دارد، در صورت کاهش ندادن نمک در رژیم غذایی ممکن است نیاز به تجویز داروی دیگر یا افزایش دوز دارو داشته باشد. همچنین در شرایطی که فشارخون کمی از حد طبیعی بالاتر است، بیماری با کاهش نمک، کنترل میشود و نیازی به تجویز دارو نخواهد بود.
در بیماران مبتلا به ناراحتیهای قلبی-عروقی مانند گرفتگی عروق، ضعیف بودن عروق و... که در حالت عادی وضعیت مطلوبی دارند نیز کاهش مصرف نمک یک ضرورت است، در غیر این صورت، نمک باعث میشود آب اضافی از طریق کلیهها دفع نشود و در بدن جذب شود که این افزایش آب اضافی و اضافه وزن منجر به تنگی نفس و وخامت حال فرد خواهد شد. در چنین شرایطی عموما لازم است فرد در بیمارستان بستری شده و آب و نمک اضافی بدن از طریق دارو دفع شود. البته باید اشاره کرد به طور کلی فشارخون بر تمام عروق بدن تاثیر میگذارد و با توجه به درگیر شدن عروق اندامهای مختلف میتواند منجر به بیماریهایی مانند نارسایی کلیه، سکته قلبی، سکته مغزی و گرفتگی عروق دست و پا شود. همچنین در صورت افزایش فشارخون در افراد دیابتی که به دلیل افزایش قندخون دچار مشکلات عروقی هستند، بیماری تسریع و تشدید میشود.
توجه به این موارد احتیاطی الزاما به معنای حذف کامل نمک از برنامه غذایی و صرفا برای مبتلایان به بیماریهای دیابت، پرفشاری خون و ناراحتیهای قلبی-عروقی نیست، بلکه همواره توصیه میشود همه افراد کاهش مصرف نمک را به عنوان اصل سلامت رعایت کنند.
افزودن مقدار کمی نمک در زمان پخت غذا مهم خواهد بود اما نمکدان باید از سفره غذا کنار گذاشته شود. همچنین مصرف غذاهای آماده مانند فستفودها و کنسروها که به دلیل ماده نگهدارنده حاوی نمک هستند نیز باید به حداقل برسد و حتی از رژیم غذایی مبتلایان به پرفشاری خون، دیابت و ناراحتیهای قلبی- عروقی حذف شود.
دکتر آتوسا مصطفوی
فوق تخصص قلب و عروق و عضو هیاتعلمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
افراط در مصرف «نمک»؛ عامل نارسایی و سنگ کلیه
فشارخون بالا علاوه بر اینکه مهمترین عامل بروز سکتههای قلبی و مغزی است، تاثیر جدی بر سلامت کلیهها و نارسایی کلیوی دارد. معمولا پس از دیابت، پرفشاری خون جدیترین علت بروز نارسایی کلیه و از دست دادن این اندام است. هرچه مصرف نمک از میزان توصیهشده 4 تا 5 گرم نمک یا 2 گرم سدیم در طول روز بیشتر باشد، احتمال افزایش فشارخون بالا نیز بیشتر خواهد شد. از طرفی، افراط در مصرف نمک میتواند سنگسازی در کلیهها را نیز تشدید کند. متاسفانه فشارخون در بعضی افراد بدون هیچ علامت خاصی، در سطح بالاتری از حد طبیعی است که آسیب به اندامهای مختلف مانند کلیهها را در پی دارد و زمانی بیماری تشخیص داده میشود که عوارض جدی ایجاد کرده است.
دکتر مسیح نقیبی
متخصص داخلی، فوقتخصص کلیه و فشارخون و استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد
استخوانها هم از «نمک» آسیب میبینند!
صحبت در مورد سلامت استخوانها همیشه با نقش مهم کلسیم همراه است. اگر بخواهیم نگاهی به تاثیر «نمک» در حفظ سلامت توده اسکلتی داشته باشیم، باید گفت معمولا کلسیم و سدیم به طور همزمان از طریق ادرار دفع میشود، درنتیجه فردی که مقدار زیادی نمک در رژیم غذایی مصرف میکند، دفع سدیم بالاتری دارد و کلسیم بیشتری نیز از دست میدهد.
این وضعیت فرد را در طولانیمدت در معرض کاهش توده استخوانی و از طرفی، تشکیل سنگهای کلیه قرار میدهد. همچنین مصرف زیاد نمک همزمان با بعضی داروها که عامل احتباس آب در بدن هستند، مشکلاتی برای فرد ایجاد میکند.
دکتر علیرضا رجایی
فوقتخصص روماتولوژی
«نمک» و تهدید سلامت مادر و جنین
«نمک» یکی از مواد موردنیاز بدن است که مقدار مناسبی از آن در هر سنی برای بدن ضرورت دارد اما مشکل این است که نمک در رژیم غذایی مردم ایران، بیش از حد مورد نیاز مصرف میشود و در مقایسه با آمار دیگر کشورها 2 تا 3 برابر و حتی چند برابر است. نکته مهم در مورد مصرف نمک به عنوان اصل مهم سلامت اینکه نمک فقط در حد ضرورت و کمترین مقدار مصرف شود. در وهله دوم نمکهای یددار انتخاب شود زیرا میتواند کمبود ید و بروز کمکاری تیروئید که یکی از شایعترین بیماریها در ایران و منشاء عوارض بسیاری برای خانمهای باردار و جنین است را کاهش دهد.
شیوه زندگی ناسالم و تهدید سلامت
مصرف زیاد نمک یکی از مهمترین علل بروز پرفشاری خون در کشور است که طی سالهای اخیر نیز به دلیل بیتحرکی، مصرف غذاهای آماده، انواع گوشتهای فراوریشده، سسهای چرب و شور و... شیوع بسیاری پیدا کرده و متاسفانه سن بروز بیماری نیز به دوران جوانی و حتی نوجوانی رسیده است. تمایل به این مواد غذایی که غالبا به دلیل نمک و چربی خوشمزهتر نیز به نظر میرسند، زمینهساز اضافه وزن، چاقی شدید و اختلالات هورمونی در طولانیمدت نیز خواهد بود.
بارداری دوره بسیار مهمی از زندگی خانمهاست که تاثیر جدی بر سلامت آینده خود و فرزندشان دارد اما امروزه اضافه وزن قبل و حین بارداری به عنوان یکی از معضلات جدی سلامت مطرح است. این اضافه وزن که از دوران نوجوانی یا پس از ازدواج ایجاد میشود، غالبا ناشی از بیتحرکی و مصرف زیاد مواد شیرین، نشاسته، تنقلات و خوراکیهای شور است که عوارض متعددی از جمله احتمال فشارخون بالا، دیابت و مسمومیتهای بارداری را تشدید میکند.
این گروه از خانمها باید پیش از بارداری حتما با متخصص زنان مشورت داشته باشند و در صورت ابتلا به فشارخون بالا باید توسط متخصص قلب و عروق نیز بررسی شوند. در صورت تمایل به بارداری انجام آزمایش خون، کنترل فشارخون و بررسی سلامت قلب و کلیهها ضروری است. اسیدفولیک نیز حتما مصرف شود.
اگر خانمی دچار پرفشاری خون است و دارو مصرف میکند، حتما باید پیش از اقدام به بارداری با پزشک مشورت کند تا داروهای بیخطر برای جنین تجویز شود. همچنین فشارخون این افراد باید مرتب و در فواصل کوتاهتری نسبت به خانمهای دیگر کنترل شود، مصرف نمک به حداقل برسد و از انواع یددار استفاده شود و غذاهای آماده و شور نیز از رژیم غذایی کنار برود. احتمال افزایش شدید فشارخون در این افراد زیاد است که میتواند زمینهساز عوارض جدی از جمله خونریزیهای مغزی، اختلال در خونرسانی داخل رحم، وزنگیری کم جنین، سقط جنین، جفت کوچک و مایع کم اطراف جنین باشد. حتی ممکن است پزشک برای نجات جان مادر و جنین، مجبور به سزارین زودتر از موعد مادر شود. در مواردی نیز پزشک لازم میداند مادر از چند روز پیش از موعد زایمان در بیمارستان بستری شود تا مراقبت و اقدامات درمانی انجام گیرد. ممکن است خانم باردار بهرغم فشارخون طبیعی تا پیش از این دوران، طی بارداری بهخصوص 3 ماه سوم دچار افزایش فشارخون شود. این احتمال در صورت مسمومیت بارداری در خانواده درجه1، سابقه فشارخون بالا و مسمومیت در بارداریهای قبلی، اولین بارداری و بارداری پس از 35 سال بیشتر از افراد دیگر خواهد بود.
به خاطر داشته باشید...
از زمان شروع غذای کمکی به کودک، حتیالامکان از افزودن نمک به غذا خودداری کنید تا ذائقه کودک به غذاهای شور عادت نکند. بعدها نیز در دوران نوجوانی و جوانی این نکته رعایت شود و خانمها توجه کنند پس از یائسگی به دلیل افزایش زمینه پرفشاری خون و عوارض قلبی-عروقی، کاهش مصرف نمک اهمیت بیشتری خواهد داشت. توصیه میشود دوسوم بشقاب غذا حاوی سبزیجات باشد و حتیالامکان گوشت سفید و حبوبات جایگزین گوشت قرمز شده و با حداقل چربی و نمک تهیه شود.
دکتر شیرین نیرومنش
متخصص زنان و زایمان، استاد و عضو هیاتعلمی دانشگاه علوم پزشکی تهران